Σας εκμεταλλεύονται;

Το παρακάτω είναι ένα από τα πολλά video του φίλ0υ Brendan από τις Η.Π.Α. στα οποία εξηγεί βασικές έννοιες της Μαρξιστικής οικονομικής θεωρίας. Επειδή το παρακάτω, που είναι ένα video σχετικά με την εκμετάλλευση των εργαζομένων στο καπιταλιστικό σύστημα παραγωγής, εξηγεί τα πράγματα καλύτερα από ότι θα μπορούσα εγώ, ζήτησα την άδειά του να το αναδημοσιεύσω εδώ με ελληνική μετάφραση των όσων λέει στο video. Δυστυχώς ακόμα παλεύω με το software για να καταφέρω να βάζω υποτίτλους, αλλά έτσι κι αλλιώς είναι καλό να υπάρχει ολόκληρο το κατεβατό, γιατί μπορεί να θέλει να σταθεί κανείς σε κάποια σημεία, πράγμα που δεν το επιτρέπει εύκολα η παρακολούθηση ενός video. Χωρίς άλλες εισαγωγές λοιπόν:

«Σας Εκμεταλλεύονται;»

Ποιός είναι θύμα εκμετάλλευσης;

Θέλετε λοιπόν να μάθετε αν σας εκμεταλλεύονται. Ίσως είδατε κάποια από τα video που έκανα για την εκμετάλλευση, και τώρα αναρωτιέστε «μήπως με εκμεταλλέυονται;»

Εκμεταλλεύεται κάποιος τους δασκάλους; Τους γιατρούς; Τους αστυνομικούς; Τους πωλητές ασφαλειών; Τους πωλητές αυτοκινήτων;

Η αρχική μου εξήγηση είναι αρκετά εύλογη: μία μικρή ομάδα ανθρώπων κατέχει τις παραγωγικές δυνάμεις της κοινωνίας: φυσικούς πόρους, εργοστάσια, τράπεζες, κτλ. Αυτοί είναι οι καπιταλιστές. Σχεδόν όλοι οι υπόλοιποι είναι αναγκασμένοι να εργαστούν για αυτούς με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Το κέρδος του καπιταλιστή παράγεται σε βάρος των εργατών. Με άλλα λόγια, οι εργάτες δημιουργούν περισσότερη αξία από αυτήν για την οποία ανταμείβονται.

Ας το δούμε και ως εξής: όλες οι οργανωμένες κοινωνίες παράγουν ένα υπερπροϊόν. Όλες οι κοινωνίες διαιρούνται σε αυτούς που δημιουργούν το κοινωνικό προϊόν και σε αυτούς που κατέχουν το κοινωνικό προϊόν. Στη φεουδαρχία, για παράδειγμα, ο φευδάρχης κατείχε το υπερπροϊόν που παρήγαν οι χωρικοί. Το ονόμαζαν φόρο. Στον καπιταλισμό, οι καπιταλιστές κατέχουν το υπερπροϊόν- με τη μορφή (ανταλλάξιμων) αγαθών-το οποίο παράγουν οι εργάτες. Αυτό το ονομάζουν κέρδος.

Αλλά στο φεουδαρχικό σύστημα δεν υπήρχαν μόνο δύο τάξεις, δηλαδή οι φεουδάρχες κάτοχοι της γης και οι χωρικοί. Υπήρχαν αρματωμένοι ιππότες που προστάτευαν τη γη του φεουδάρχη από άλλους φεουδάρχες, υπήρχε η Καθολική Εκκλησία που έλεγε στον κόσμο να υπακούει στην εξουσία των φεουδαρχών, κ.ο.κ.

Έτσι και στον καπιταλισμό, υπάρχουν και άλλοι άνθρωποι πέρα από τους καπιταλιστές και τους εργάτες. Αντί για έφιππους ιππότες έχουμε αστυνομικούς και δικηγόρους και δικαστές, των οποίων δουλειά είναι να υπερασπίζονται το θεσμό της ατομικής ιδιοκτησίας. Αυτοί δεν δημιουργούν κανένα από τα αγαθά που συναποτελούν το κοινωνικό προϊόν, αλλά η δουλειά τους είναι απαραίτητη ώστε να εξασφαλίσουν ότι άλλοι μπορούν να δημιουργήσουν το κοινωνικό προϊόν.

Υπάρχουν κα άλλοι άνθρωποι που δε φαίνεται ότι εργάζονται καθόλου για κάποιον καπιταλιστή: δημόσιοι υπάλληλοι, εκκλησιαστικοί υπάλληλοι, εργαζόμενοι σε μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς.

Και υπάρχουν και άλλες ομάδες κόσμου που δουλεύουν για κάποιον καπιταλιστή, αλλά δε φαίνεται να παράγουν τίποτα, όπως οι ταμίες και οι καθαριστές.

Και επίσης υπάρχουν ολόκληρες εταιρείες που δεν παράγουν τίποτα απολύτως, τράπεζες, ασφαλιστικές, χρηματιστήρια. Αυτές οι εταιρείες γενικά βγάζουν τα μεγαλύτερα κέρδη στον κόσμο, αλλά δεν παράγουν κανένα απολύτως αγαθό!

Αντιμετωπίζουμε λοιπόν το ερώτημα: πώς θα κατηγοριοποιούσαμε όλη αυτή την εργασία; Δημιουργεί αξία; Είναι αυτοί οι εργαζόμενοι θύματα εκμετάλλευσης;

Ας συνοψίσουμε αυτά τα ερωτήματα σε ένα θεμελιώδες: ποιός δημιουργεί υπεραξία;

Για να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα, θα επιστρέψουμε σε μία διάκριση που έγινε στο video μου σχετικά με τα αγαθά (commodities). Τα αγαθά ενσωματώνουν τρία διαφορετικά είδη αξίας: την εργασιακή αξία (labor value), την ανταλλακτική αξία (exchange value), και τη χρηστική αξία (use value). Τα αγαθά έχουν εργασιακή αξία ως αποτέλεσμα του ότι έχουν παραχθεί από εργάτες. Έχουν ανταλλακτική αξία, γιατί πουλιούνται στην αγορά.  Και έχουν χρηστική αξία γιατί οι καταναλωτές τα χρησιμοποιούν. Η υπεραξία είναι η τιμή του αγαθού πλήν το ποσό που πληρώνονται οι εργάτες.

Έτσι και η δουλειά των αστυνομικών έχει εργασιακή αξία γιατί και οι αστυνομικοί εργάζονται. Παράγουν όμως χρηστική αξία; Αυτό είναι συζητήσιμο. Αλλά η εργασία τους δεν μπορεί να πουληθεί στην αγορά. Επομένως η εργασία τους δεν έχει ανταλλακτική αξία. Γι αυτό μπορούμε να πούμε ότι οι αστυνομικοί δεν παράγουν υπεραξία.

Τι ισχύει για άλλους δημόσιους υπαλλήλους; Σε αντίθεση με τους αστυνομικούς, οι δάσκαλοι και οι εργαζόμενοι στο σύστημα υγιείας παράγουν χρηστικές αξίες με την εργασία τους. Αλλά αυτές οι αξίες δεν πουλιούνται από κάποιον καπιταλιστή για κέρδος, άρα αυτοί οι εργαζόμενοι δεν παράγουν υπεραξία.

Αντί να πουλάει τις χρηστικές αξίες που παράγουν οι δάσκαλοι και οι εργαζόμενοι στο σύστημα υγιείας, η κυβέρνηση τις παρέχει δωρεάν. Από πού όμως έρχονται τα λεφτά που χρειάζονται για να πληρωθεί η εργασία των εργαζομένων αυτών; Από φόρους, φόρους στα κέρδη και στα εισοδήματα. Με άλλα λόγια, από αξία που παράγεται αλλού στην οικονομία.

Τι συμβαίνει με τους υπαλλήλους των διάφορων υπηρεσιών; Είναι οι υπηρεσίες αγαθό; Ένα αγαθό δεν χρειάζεται να αποτελεί φυσικό αντικείμενο για να είναι τέτοιο. Εφόσον εμπεριέχει εργασιακή, χρηστική και ανταλλακτική αξία είναι αγαθό. Οι ξεναγοί παράγουν αγαθό, οι εκδιδόμενες γυναίκες παράγουν αγαθό. Περισσότερα παραδείγματα;

Τι συμβαίνει με τις χρηματιστικές επιχειρήσεις, τράπεζες κτλ; Αυτοί οι τομείς επιχειρήσεων δεν δημιουργούν καν χρηστικές αξίες; Αντ’ αυτού απλώς μεταβιβάζουν χρήμα από το ένα μέρος στο άλλο. Έτσι δημιουργούν κέρδος.

Ας πάρουμε τις τράπεζες για παράδειγμα. Οι τράπεζες δανείζουν χρήμα στους καπιταλιστές. Οι καπιταλιστές εκμεταλλεύονται τους εργάτες τους και χρησιμοποιούν μέρος από το υπερπροϊόν για να ξεπληρώσουν τα δάνεια/τόκους στις τράπεζες. Άρα οι τράπεζες αποροφούν την αξία που δημιουργείται κάπου αλλού στην οικονομία. Παρόμοια, οι τράπεζες δανείζουν στους εργάτες. Οι εργάτες δημιουργούν αξία με την εργασία τους και πληρώνονται για ένα τμήμα αυτής της αξίας. Μετά οι εργάτες πρέπει να παραδώσουν ένα τμήμα αυτής της αξίας στο σπιτονοικοκύρη, στην τράπεζα και στην εταιρεία υποθηκών, δηλαδή σε οργανισμούς που απλώς αποροφούν αξία που δημιουργείται αλλού.

Οπότε μπορούμε να πούμε ότι κανείς από αυτούς που εργάζονται στον τομέα των χρηματιστικών υπηρεσιών δεν δημιουργεί αγαθά. Κανείς δεν δημιουργεί υπεραξία. Η υπεραξία απλά αποροφάται από αλλού. Το γεγονός ότι αυτές οι εταιρείες βγάζουν τέτοια τεράστια κέρδη είναι απόδειξη του πόσο ισχυροί και σημαντικοί είναι οι χρηματιστικοί οργανισμοί σε μια καπιταλιστική οικονομία. (το οποίο είναι θέμα για κάποια άλλη φορά)

Πολοί από τους εργαζόμενους σε μια καπιταλιστική επιχείρηση δεν δημιουργού ανταλλακτικές αξίες. Για πράδειγμα ο τύπος που καθαρίζει τουαλέτες στη General Motors- το προϊόν της εργασίας του δεν πουλιέται από τη GM. Η GM δεν βγάζει κέρδος πουλώντας καθαρές τουαλέτες. Αυτό δε σημαίνει ότι η δουλειά του είναι ασήμαντη. Ωστόσο δεν είναι πηγή υπεραξίας. Αυτός που καθαρίζει τουαλέτες στη GM πληρώνεται με ένα τμήμα των κερδών που βγαίνουν από την εκμετάλλευση άλλων εργατών από τη GM.

Θα μπορούσαμε να συνεχίσουμε και να απαριθμούμε επαγγέλματα. Δοκιμάστε το και εσείς χρησιμοποιώντας αυτά τα κριτήρια. Καθώς θα συναντάτε διάφορα είδη εργαζομένων κατά τη διάρκεια της ημέρας σας, αναρωτηθήτε: δημιουργούν αυτοί οι άνθρωποι χρηστικές αξίες και ανταλλακτικές αξίες με την εργασία τους; Πουλιέται αυτή η χρηστική αξία από κάποιον καπιταλιστή για κέρδος; Οι ακαδημαϊκοί συνήθως κάνουν την εξής διάκριση, δηλαδή σε παραγωγική και μη παραγωγική εργασία. Αν παράγεις υπεραξία για κάποιον καπιταλιστή, τότε η εργασία σου είναι παραγωγική. Αν όχι είναι «μη παραγωγική εργασία».

Αλλά τώρα που μπορούμε να εξηγήσουμε καλύτερα ποιός δημιουργεί υπεραξία, έχουμε ένα μεγαλύτερο ερώτημα: χρειάζεται να παράγετε υπεραξία ώστε να είστε θύμα εκμετάλλευσης;

Πιθανό καταλαβαίνετε πού το πάω με αυτή την ερώτηση. Αναδεικνύει δύο προβλήματα:

1. Αν μόνο οι εργαζόμενοι σε παραγωγική εργασία (δηλαδή μόνο αυτοί που δημιουργούν υπεραξία για κάποιον καπιταλιστή) είναι θύματα εκμετάλλευσης, τότε αυτό είναι πρόβλημα για την πολιτική οργάνωση των εργαζομένων. Αν θεωρούμε ότι η εκμετάλλευση είναι κάτι κακό και ότι ο καπιταλισμός θα έπρεπε να αντικατασταθεί με κάτι καλύτερο, πρέπει να πρεσβεύουμε ιδέες που ανταποκρίνονται στα συμφέροντα του συνόλου. Το να λέμε ότι όλοι οι εργαζόμενοι είναι θύματα εκμετάλλευσης είναι πολύ πιο αποτελεσματικό από πολιτική άποψη. Δημιουργεί μια κοινή καθολική βάση για το λαό ώστε να δράσει μαζικά και να αλλάξει τις συθήκες ζωής του. Αλλά αν λέμε ότι μόνο οι εργαζόμενοι σε παραγωγική εργασία είναι θύματα εκμετάλλευσης, τότε στηριζόμαστε απλώς σε μια συγκεκριμένη υποδιαίρεση των εργαζομένων για να επιφέρουν την πολιτική αλλαγή. Επιπλέον, αν λέμε ότι οι μισθοί των μη παραγωγικών εργαζομένων προέρχονται από την υπεραξία που δημιουργούν οι παραγωγικοί εργάτες, σχεδόν ακούγεται σαν οι δύο αυτές ομάδες έχουν αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα.

2. Αλλά δεν μπορούμε να κατακρίνουμε μια θεωρία επειδή δεν μας αρέσουν οι πολιτικές της προεκτάσεις. Το δεύτερο πρόβλημα που βλέπω είναι το εξής: η μη παραγωγική εργασία φαίνεται εύλογα να έχει και αυτή χαρακτήρα εκμετάλλευσης. Υπάρχει δηλαδή ακόμη κίνητρο για τους εργοδότες να εξαγάγουν όσο το δυνατό περισσότερη εργασία από τους καθαριστές, τους τραπεζικούς υπαλλήλους και τους εκπαιδευτικούς για τη μικρότερη δυνατή αμοιβή. Ξέρουμε για παράδειγμα ότι η κυβέρνηση διαρκώς προσπαθεί να μειώσει τα έξοδα της εκπαίδευσης τη στιγμή που οι εκπαιδευτικοί διδάσκουν σε τάξεις αυξανόμενου μεγέθους με όλο και μικρότερα μέσα. Οπότε, εφόσον βλέπουμε τις ίδιες διαδικασίες εξοικονόμησης εργασίας να ισχύουν, ανεξάρτητα από το αν παράγεται υπεραξία ή όχι, μένουμε να αναρωτιόμαστε γιατί είναι σημαντικό να μιλάμε καν για την υπεραξία.

Αυτό το δεύτερο πρόβλημα, ωστόσο, νομίζω ότι αβίαστα υποδεικνύει κάποια λύση. Ολόκληρη η κοινωνική μας εργασία συντείνει προς την παραγωγή υπεραξίας. Αν δεν παράγουμε υπεραξία απευθείας για λογαριασμό κάποιου καπιταλιστή, ωστόσο βοηθάμε αυτή τη διαδικασία με δραστηριότητες όπως η μεταβίβαση χρημάτων, εκπαίδευση των εργαζομένων, το καθάρισμα χώρων, η προστασία της ατομικής ιδιοκτησίας, κλπ. Είτε παράγουμε υπεραξία άμεσα είτε όχι, οι μισθοί όλων των εργαζομένων αφαιρούνται απευθείας από το κέρδος που επιστρέφει στο κεφάλαιο.

Επειδή οι εργάτες είναι μια μεταβλητή (η τιμή της εργασίας τους δεν καθορίζει την παραγωγικότητα τους), υπάρχει πάντα η δυνατότητα να αποκομιστεί περισσότερη αξία από την εργασία τους για την ίδια η μικρότερη ποσότητα χρημάτων. Απλώς και μόνο επειδή ένας εργαζόμενος δεν παράγει υπεραξία για κάποιον καπιταλιστή, δε σημαίνει ότι δεν παράγει χρηστικές αξίες σε μία εργασιακή σχέση εκμετάλλευσης. Ο καπιταλισμός έχει τη γενική επιδίωξη να καταστήσει την εργασία πιο παραγωγική μέσω της εκμετάλλευσης, ανεξάρτητα από το αν αυτή η εργασία παράγει υπεραξία απευθείας ή όχι.